Richard Dawkins’in kızı Juliet’e yazdığı mektup

Benim de 10 yaşında bir kızım var. Hatta bir kaç ay sonra 11 yaşında olacak. Artık pek çok şeyi eskisinden daha iyi algılayabiliyor, yorumluyor, kendi fikrini katabiliyor ve bazen beni gururlandıracak şekilde fikrini savunabiliyor.

Fikirlerini çok takdir ettiğim ve pek çok konuda hemfikir olduğum bir bilim adamı (etolog, evrimsel biyolog)  aynı zamanda ateist ve hümanist bir yazar Richard Dawkins. Onun fikirlerini ve kızı kızımla aynı yaşlardayken ona yazdıklarını bu yüzden önemsiyorum ve burada yer vermek istiyorum.

Richard Dawkins’in 10 yaşındaki kızı Juliet’e yazdığı mektup:

“Sevgili Juliet,

Artık on yaşına geldiğin için sana benim için önemli olan bazı şeyleri yazmak istiyorum. Bildiğimiz şeyleri nasıl bildiğimizi daha önce hiç merak ettin mi? Örneğin gökyüzündeki minik iğne uçları gibi görünen yıldızların aslında Güneş gibi muazzam ateş topları olduğunu ve çok uzaklarda olduğunu nasıl biliyoruz? Ve biz Dünya’nın, bu yıldızlardan bir tanesinin, yani güneşin etrafında dolanan daha küçük bir top olduğunu nasıl biliyoruz?

Bu sorunun cevabı ‘kanıt’tır. Bazen bir şeyin gerçek olduğuna kanıt, o şeyi gerçekten görmek (veya duymak, hissetmek, koklamak…) anlamına gelir. Dünyanın yuvarlak olduğunu kendi gözleri ile görmek için astronotlar Dünya’dan yeteri derecede uzağa seyahat etmişlerdir. Bazen gözlerimizin yardıma ihtiyacı olur. ‘Öğlen yıldızı’ gökyüzünde parlak bir ışıltı gibi görünür fakat bir teleskopla bunun çok güzel bir top olduğunu, bizim Venüs adını verdiğimiz gezegen olduğunu görebilirsin. Doğrudan görerek (veya duyarak veya hissederek…) öğrendiğin şeylere gözlem adı verilir.

Sıklıkla kanıt tek başına gözlemden oluşmaz fakat gözlem her zaman kanıtın arkasında yatar. Eğer bir cinayet işlenmişse çoğu durumda hiç kimse (katil ve öldürdüğü kişi hariç!) gerçekten bunu gözlemlememiştir. Fakat dedektifler, belirli bir şüpheliyi işaret edebilecek olan birçok diğer gözlemi bir araya getirebilirler. Eğer bir kimsenin parmak izi hançer üzerinde bulunanlarla eşleşirse bu onun hançere dokunduğunun kanıtıdır. O kişinin cinayeti işlediğini kanıtlamaz fakat diğer birçok kanıtla birleşince yardımcı olabilir. Bazen bir dedektif birçok gözlemi bir bütün olarak düşünür ve aniden, eğer cinayeti falanca işlemişse her şeyin yerine oturduğunu ve anlam kazandığını fark eder.

Bilim insanları (dünya ve evren hakkında neyin gerçek olduğunu bulmakta uzman kişiler) sıklıkla dedektifler gibi çalışırlar. Neyin doğru olabileceği ile ilgili (hipotez adı verilen) bir tahmin yaparlar. Ve sonra kendilerine şöyle derler: eğer bu gerçekten doğru olsaydı şunu ve bunu görmemiz gerekirdi. Buna tahmin denir. Örneğin eğer dünya gerçekten yuvarlaksa, aynı yönde durmadan ilerleyen bir seyyahın en sonunda kendisini ilk başladığı noktada bulması gerektiğini tahmin edebiliriz. Bir doktor sana kızamık hastalığına yakalandığını söylediğinde sana bir bakış atıp kızamığı görmez. İlk bakışı ona senin kızamık olmuş olabileceğinle ilgili bir hipotez verir. Sonrasında kendisine şöyle söyler: eğer o gerçekten kızamık olmuşsa görmemiz gereken şeyler… Sonra yaptığı tahminleri gözden geçirir ve kendi gözleriyle (noktaların var mı?), elleriyle (alnın sıcak mı?) ve kulaklarıyla (nefes alırken göğsü hırıltılı biçimde ses çıkarıyor musun?) onları sınar. Sadece bu sınamaların ardından kararını verir ve ‘Çocukta kızamık olduğunu teşhis ettim’ der. Bazen doktorların gözlem yapmak için, gözlerine, ellerine ve kulaklarına yardımcı olacak kan testi veya röntgen gibi diğer testleri yapması gerekir.

Bilim insanlarının dünya hakkında bilgiler edinmek için kanıtları kullanma yöntemi kısa bir mektupta anlatabileceğimden daha zekice ve karmaşıktır. Ama şimdi bir şeye inanmak için iyi bir sebep olan kanıttan ilerlemek ve bir şeye inanmak için üç yanlış sebep hakkında seni uyarmak istiyorum. Bunlar ‘gelenek’, ‘otorite’ ve ‘vahiy’ olarak adlandırılır.

İlk olarak, gelenek. Birkaç ay önce yaklaşık 50 çocuk ile bir tartışma programına katılmak için televizyona çıktım. Bu çocuklar davet edilmişlerdi çünkü çeşitli farklı dinlerde yetiştirilmişlerdi. Bazıları Hristiyan olarak bazıları da Yahudi, Müslüman, Hindu veya Sih olarak yetiştirilmişti. Mikrofonu olan adam çocuktan çocuğa dolaştı ve neye inandıklarını sordu. Söyledikleri şey tam olarak ‘gelenek’ demekle kastettiğim şeyi gösterir. İnançlarının hiçbir kanıta dayanmadığı ortaya çıktı. Sadece anne babalarının ve onların anne babalarının inançlarını sergilediler. Onlara öğretilen bu inançlar da kanıtlara dayanmıyordu. Söyledikleri ‘Biz Hindular falan filana inanırız’, ‘Biz Müslümanlar şuna ve buna inanırız’, ‘Biz Hristiyanlar başka bir şeye inanırız’ gibi şeylerdi.

Hepsi farklı şeylere inandığı için tabi ki hepsi birden haklı olamazdı. Elinde mikrofonu tutan adam bunun oldukça normal olduğunu düşünüyor gözüküyordu ve çocukları birbirlerinin farklılıklarını tartıştırmaya bile çalışmadı. Fakat göstermek istediğim nokta bu değil. Ben basitçe inançlarının nereden geldiğini sormaya çalışıyorum. Gelenekten geliyor. Gelenek, inançların büyükanne ve babalardan çocuğun anne ve babasına, onlardan da çocuğa miras bırakıldığı ve zincirin böyle sürüp gittiği anlamına gelir… veya yüzyıllar boyunca miras kalan kitaplardan. Geleneksel inançlar sıklıkla bir hiçten başlar; belki de başlangıçta bazıları bunları uydurur. Tıpkı Thor ve Zeus hakkındaki hikayeler gibi. Fakat birkaç yüzyıl boyunca aktarıldıktan sonra bunların tam da çok eski olmaları gerçeği onları çok özel görünür kılar. İnsanların yüzyıllar boyunca aynı şeye inanmış olması gibi basit bir nedenle insanlar bu şeylere inanırlar. Gelenek budur.

Gelenek ile ilgili sorun, ne kadar uzun süre önce uydurulduğundan bağımsız olarak, hikâyenin, hala tam olarak orijinal hikâye kadar doğru veya yanlış olmasıdır. Eğer sen doğru olmayan bir hikâye uydurursan, bunun birkaç yüzyıl boyunca aktarılması onu daha fazla doğru yapmaz!

İngiltere’deki çoğu insan Anglikan Kilisesinde vaftiz edilmiştir fakat bu Hristiyan dininin birçok mezhebinden sadece bir tanesidir. Rus Ortodoks, Roma Katolik ve Metodist kiliseleri gibi diğer mezhepler vardır. Hepsi farklı şeylere inanırlar. Yahudi ve Müslüman dinleri de biraz daha farklıdır ve değişik çeşitte Yahudiler ve Müslümanlar vardır. Birbirinden çok az bile olsa farklı şeylere inanan insanlar sıklıkla bu ayrılıklar yüzünden savaşırlar. Bu yüzden inandıkları şeye inanmak için oldukça iyi nedenleri (kanıtları) olması gerektiğini düşünebilirsin. Fakat aslında değişik inançları tamamen değişik geleneklerden kaynaklanır.

Haydi belirli bir gelenek hakkında konuşalım. Roma Katolikleri İsa’nın annesi olan Meryem’in çok özel olduğunu ve bu yüzden ölmeyip bütün vücuduyla birlikte Cennete yükseldiğine inanırlar. Diğer Hristiyan gelenekleri Meryem’in diğer herkes gibi öldüğünü söyleyerek bu görüşe karşı çıkarlar. Bu diğer mezhepler onunla ilgili çok konuşmazlar ve Roma Katoliklerinin tersine onu ‘Cennetin Kraliçesi’ olarak adlandırmazlar. Meryem’in vücudunun Cennete yükselmesi eski bir gelenek değildir. İncil Meryem’in nasıl veya ne zaman öldüğü hakkında hiçbir şey söylemez; hatta zavallı kadın İncil’de neredeyse hiç anılmaz. Vücudunun Cennete yükseldiği inancı İsa’nın zamanından altı yüzyıl sonrasına kadar icat edilmemiştir. İlk başta bu tıpkı Pamuk Prenses benzeri herhangi bir hikâye ile aynı şekilde uydurulmuştu. Fakat yüzyıllar boyunca bir gelenek haline geldi ve insanlar bunu ciddiye almaya başladılar çünkü öykü, basitçe, çok fazla nesil boyunca aktarılmıştı. Bir gelenek ne kadar eski olursa o kadar çok insan onu ciddiye alırdı. Sonunda bu ancak 1950 gibi yakın bir tarihte resmi Roma Katolik inancı olarak kaydedildi. Fakat bu öykü 1950’de, ilk icat edildiği tarih olan Meryem’in ölümünün altı yüz yıl sonrasında olduğundan daha doğru değildi.

Mektubumun sonunda geleneğe geri dönecek ve ona farklı bir açıdan bakacağım. Fakat bir şeye inanmak için diğer yanlış iki nedene değinmeliyim: otorite ve vahiy.

Bir şeye inanmak için bir neden olarak otorite, önemli bir insan tarafından sana inanman söylendiği için bir şeye inanman anlamına gelir. Roma Katolik Kilisesinde Papa en önemli kişidir ve insanlar onun haklı olması gerektiğini, sadece o Papa olduğu için düşünür. Müslüman dininin bir mezhebinde önemli insanlar Ayetullahlar denilen sakallı yaşlı adamlardır. Birçok genç Müslüman, sırf uzak bir ülkedeki Ayetullahlar söyledi diye cinayet işlemeye hazırdır.

Roma Katoliklerine sonunda Meryem’in vücudunun Cennete yollandığına inanmalarının zorunlu olduğu ancak 1950’de söylenmişti derken kastettiğim şey, 1950’de Papa’nın insanlara buna inanmaları gerektiğini söylemesiydi. Bu kadar. Papa doğru olduğunu söylüyordu, o halde doğru olmalıydı! Şimdi, muhtemelen Papa’nın hayatı boyunca söylediği bazı şeyler doğru ve bazıları da yanlıştı. Sırf o Papa olduğu için söylediği her şeye, diğer insanların söylediği birçok şeyden daha fazla inanmanı gerektirecek herhangi iyi bir sebep yok. Şimdiki Papa, takipçilerine çocuk sahibi olmak için kendilerine bir sınır koymamalarını emretti. Eğer insanlar onun otoritesine, onun istediği gibi, köle gibi, itaat etseydi sonuç aşırı nüfus yüzünden korkunç kıtlıklar, hastalıklar ve savaşlar olabilirdi.

Tabii ki bilimde bile bazen kanıtı kendimiz göremeyiz ve başka birinin sözüne güvenmek zorunda kalırız. Kendi gözlerimle ışığın saniyede 300.000 kilometre hızla ilerlediğinin kanıtlarını görmedim. Bunun yerine bana ışık hızını anlatan kitaplara güvenirim. Bu ‘otorite’ gibi gözükür. Fakat aslında otoriteden çok daha iyidir çünkü kitapları yazan insanlar kanıtı görmüştür ve görmek isteyen herkesin kanıta istediği zaman dikkatli bir biçimde bakması tamamen serbesttir. Bu çok rahatlatıcıdır. Fakat papazlar bile Meryem’in vücudunun Cennete doğru uzaklaştığı hikâyelerine dair bir kanıt olduğunu iddia etmezler.

Herhangi bir şeye inanmak için üçüncü bir tür kötü sebebe ‘vahiy’ ismi verilir. Eğer Papa’ya 1950’de, Meryem’in vücudunun cennete doğru kaybolduğunu nasıl bildiğini sormuş olsaydın muhtemelen sana bunun kendisine ‘vahiy’ geldiğini söyleyecekti. Kendisini odasına kapattı ve yol gösterilmesi için dua etti. Hep kendi kendine düşündü ve düşündü ve kendi içinde gittikçe daha fazla emin oldu. Dindar insanlar kendi içlerinde bir şeyin doğru olması gerektiğini hissederlerse, bunun doğru olması için hiçbir kanıt olmasa bile, bu hislerine ‘vahiy’ ismini verirler. Vahiy aldıklarını iddia edenler sadece papalar değildir. Birçok dindar insan eder. Bu, inandıkları şeylere inanmalarının temel sebeplerinden birisidir. Ama bu doğru bir sebep mi?

Farzet ki sana köpeğinin öldüğünü söyledim. Çok üzülür ve muhtemelen ‘Emin misin? Nereden biliyorsun? Nasıl oldu?’ derdin. Şimdi şöyle bir cevap verdiğimi düşün: ‘Pepe’nin öldüğünü gerçekten bilmiyorum. Hiç kanıtım yok. Sadece içimde öldüğüne dair garip bir his var.’ Seni korkuttuğum için bana çok kızardın, çünkü içsel ‘hislerin’ tek başına bir tazı köpeğinin öldüğüne inanmak için yeterli bir sebep olmadığını bilirdin. Kanıta ihtiyaç duyarsın. Hepimizin zaman zaman içsel hisleri olur ve bazen bunların doğru olduğu bazen de olmadığı ortaya çıkar. Zaten değişik insanların zıt hisleri olduğuna göre kimin hissinin doğru olduğuna nasıl karar verebiliriz ki? Bir köpeğin öldüğünden emin olmanın tek yolu onun ölü olduğunu görmek veya kalbinin artık atmadığını duymaktır; veya onun ölü olduğuna dair gerçek bir kanıtı görmüş veya işitmiş birilerinin sana söylemesidir.

İnsanlar bazen “içindeki derin hislere inanmalısın, aksi taktirde ‘Karım beni seviyor’ gibi şeylerden hiçbir zaman emin olamazsın” derler. Fakat bu kötü bir argümandır. Bir insanın seni sevdiğini gösteren bir sürü kanıt olabilir. Seni seven birisiyle birlikte olduğun gün boyunca birçok küçük kanıt kırıntısı görür ve işitirsin ve hepsi bir araya gelerek anlamlı bir bütün oluşturur. Bu papazların vahiy adını verdikleri his gibi sırf içsel bir his değildir. İçsel hisleri destekleyen dışsal şeyler vardır: gözlerdeki bakışlar, sesteki sevecen tonlamalar, küçük iyilikler ve kibarlıklar. Bunların hepsi gerçek kanıtlardır.

Bazen insanlar, herhangi bir kanıta dayanmadığı halde birisinin onları sevdiğine dair kuvvetli içsel hislere sahip olurlar ve sonra büyük bir ihtimalle bu hislerin yanlış olduğu ortaya çıkar. Hiç tanışmamış olmalarına rağmen ünlü bir film yıldızının onları sevdiğine dair kuvvetli bir içsel hisse sahip olan insanlar vardır. Bu gibi insanlar ruhsal olarak problemlidir. İçsel hisler kanıtlarla desteklenmelidir. Aksi halde bunlara güvenemezsin.

İçsel sezgiler bilimde de değerlidir, fakat sadece, daha sonra kanıtlar arayarak sınayacağın fikirler vermesi için. Bir bilim adamı doğru olduğunu ‘hissettiği’ bir fikir hakkında ‘önseziye’ sahip olabilir. Tek başına bu bir şeye inanmak için iyi bir neden değildir. Ama bu belirli bir deneyi gerçekleştirme veya kanıt bulmak için belli bir yönteme başvurma amacıyla zaman harcamak için iyi bir neden olabilir. Bilim insanları fikir bulmak için her zaman içsel sezgilerini kullanırlar. Ama bunların kanıtla desteklenmediği sürece değerleri yoktur.

Geleneğe geri dönüp ona farklı bir açıdan bakmaya söz vermiştim. Geleneğin bizim için neden bu kadar önemli olduğunu açıklamaya çalışmak istiyorum. Her hayvan, kendi türünün yaşadığı normal yerde hayatta kalmak için (evrim adı verilen süreç tarafından) inşa edilmiştir. Aslanlar Afrika düzlüklerinde hayatta kalmak için inşa edilmiştir. Kerevitler tatlı suda hayatta kalmak üzere inşa edilmişken yengeçler tuzlu suda hayatta kalmak için inşa edilmiştir. İnsanlar da hayvandır ve bizler, diğer birçok insanın doldurduğu dünyada hayatta kalmak için inşa edildik. Bir çoğumuz, aslanlar ve yengeçlerin aksine, kendi yiyeceğimizi avlamayız. Bunu diğer insanlardan satın alırız. Hatta onlar da bu yiyecekleri başkalarından almışlardır. Bir ‘insan denizi’ içinde ‘yüzeriz.’ Tıpkı bir balığın suda hayatta kalmak için solungaçlara ihtiyacı olması gibi, insanların diğer insanlarla ilgilenebilmesi için beyinlere ihtiyaçları vardır. Tıpkı denizin tuzlu suyla dolu olması gibi insanın denizi de öğrenmesi zorluklarla doludur. Örneğin dil gibi.

Sen İngilizce konuşuyorsun ama arkadaşın Ann-Kathrin Almanca konuşuyor. Her ikiniz de kendi özel ‘insan denizinizde’ ‘etrafta yüzmenize’ uygun dilleri konuşursunuz. Dil nesilden nesile gelenekle aktarılır. Başka bir yolu yoktur. İngiltere’de Pepe bir köpektir. Almanya’da ise ein hund dur. Bu kelimelerin hiç biri diğerinden daha doğru veya daha hatasız değildir. Her ikisi de basitçe nesilden nesile aktarılmıştır. ‘İnsan denizinde etrafta yüzme’ konusunda iyi olmak için çocukların kendi ülkelerinin dilini ve kendi insanları hakkında birçok şeyi öğrenmesi gerekir; ve bu da onların muazzam miktardaki geleneksel bilgiyi kağıt havlu gibi emmek zorunda olması anlamına gelir. (Geleneksel bilginin sadece büyükanne ve büyükbabalardan anne ve babaya ve onlardan da çocuğa aktarılan şeyler olduğunu hatırla.) Çocuğun beyni geleneksel bilgileri emmelidir ve çocuktan, dilin kelimeleri gibi iyi ve yararlı geleneksel bilgiyi, cadılara, şeytanlara ve ölümsüz bakirelere inanmak gibi kötü ve aptalca geleneksel bilgiden ayırt etmesi beklenemez.

Çocukların, geleneksel bilgiyi emmek zorunda olmaları sebebiyle, doğru veya yanlış, haklı veya haksız, büyüklerin onlara söyleyeceği her şeye muhtemelen inanacak olmaları çok acıdır, ama başka türlüsü de mümkün değildir. Yetişkinlerin onlara söylediği birçok şey doğrudur ve kanıtlara dayanır veya en azından mantıklıdır. Fakat eğer bu söylenenlerin bir kısmı yanlış, aptalca ve hatta ahlaksızcaysa çocukları bunlara da inanmaktan koruyacak hiçbir şey yoktur. Peki çocuklar büyüdüklerinde ne yaparlar? Tabi ki bunu bir sonraki çocuk nesline anlatırlar. Bu yüzden bir şeye kuvvetli bir şekilde bir defa inanıldığında (tamamen yanlış olsa ve ilk ortaya çıktığında ona inanmak için herhangi bir neden olmasa bile) o şey sonsuza kadar gidebilir.

Dinlerde olmuş olan şey bu olabilir mi? Bir tanrı veya tanrılar olduğuna inanma, Cennete inanma, Meryem’in hiç ölmediğine inanma, İsa’nın hiç insan babasının olmadığına inanma, dualara cevap verildiğine inanma, şarabın kana dönüştüğüne inanma; bu inançların hiçbiri düzgün bir kanıta dayanmaz. Yine de milyonlarca insan bunlara inanır. Belki de bunun sebebi, her şeye inanacak kadar küçük yaştayken bunlara inanmalarının söylenmesidir.

Milyonlarca diğer insan oldukça farklı şeylere inanırlar çünkü onlara çocukken farklı şeyler söylenmiştir. Müslüman çocuklara Hristiyan çocuklardan farklı şeyler söylenmiştir ve her iki grup da kendilerinin haklı diğerlerinin haksız olduğuna tamamen ikna olarak büyümüştür. Hristiyanlar içinde bile Roma Katolikleri, Anglikan Kilisesi insanlarından veya Episcopalcılardan veya Shakercılardan veya Quakerlerden veya Mormonlardan veya Holy Rollerlerden farklı şeylere inanırlar ve bunların hepsi de kendilerinin haklı ve diğerlerinin haksız olduğuna tamamen ikna olmuştur. Senin İngilizce, Ann-Kathrin’in ise Almanca konuşmasıyla tamamen aynı türden sebepler yüzünden farklı şeylere inanırlar. Her iki dil de kendi ülkelerinde konuşmak için doğru dildir. Fakat değişik dinlerin kendi ülkelerinde doğru olduğu doğru olamaz çünkü değişik dinler zıt şeylerin doğru olduğunu iddia ederler. Meryem Katolik Cumhuriyeti’nde canlı, Protestan Kuzey İrlanda’da ölü olamaz.

Bütün bunlar hakkında ne yapabiliriz? Bu konuda senin bir şey yapman kolay değil çünkü sen sadece on yaşındasın. Ama şunu deneyebilirsin. Bundan sonra birisi sana önemliymiş gibi gözüken bir şey söylerse, kendi kendine şöyle düşün: ‘Bu, insanların muhtemelen kanıtlar sayesinde bildiği türden bir şey mi? veya bu, insanların sadece gelenek, otorite veya vahiy yüzünden inandığı türden bir şey mi?’ Ve bundan sonra birisi sana bir şeyin doğru olduğunu söylediğinde, neden onlara şunu sormayasın: ‘Bunun için ne gibi bir kanıt var?’ Ve eğer sana iyi bir cevap veremezlerse, umarım sana söylediklerinin tek kelimesine bile inanmadan önce çok dikkatli düşünürsün.

Seni seven

Baban”

≈ “Foreskin” nedir diye merak edenlere, sünnet uğruna feda edilen parça, desek yanlış olmaz herhalde.

≈≈ Bu da, Easter’i, nam-ı diğer Paskalya’yı, yalnızca tavşan kovalama ve boyalı yumurta bulma şenliği sananlara gelsin: